Aby ukazać przynależność terytorialną i państwową Mieruniszek, należy odwołać się do dziejów Prus. W 1701 roku, czterdzieści cztery lata po traktatach welawsko-bydgoskich, które zerwały więzi Prus Książęcych z Rzeczpospolitą, elektor brandenburski Fryderyk III przyjął tytuł „króla w Prusach” –powstało Królestwo Prus. W 1772 roku, po I rozbiorze Polski, wchodzące w jego skład dawne Prusy Książęce przemianowano na Prusy Wschodnie. Po kongresie wiedeńskim, w latach 1815–1866, Królestwo Prus było państwem członkowskim Związku Niemieckiego, następnie – w latach 1866–1871 – wchodziło w skład Związku Północnoniemieckiego, a od 1871 roku stało się częścią Cesarstwa Niemieckiego. Po jego upadku w 1918 roku weszło w skład Republiki Weimarskiej, a w latach 1933–1945 – III Rzeszy Niemieckiej.

Po II wojnie północnej (tzw. Potopie Szwedzkim) i zerwaniu więzi łączących Prusy Książęce z Rzeczpospolitą, Mieruniszki podniesiono do rangi osady targowej ze stacją pocztową. Odbywały się tu cztery jarmarki rocznie, podczas których handlowano m.in. bydłem i końmi, np. w 1902 roku jarmarki takie odbywały się 6 lutego, 10 kwietnia, 3 lipca i 18 grudnia[1]. Dodatkowy potencjał rozwojowy zapewniało położenie przygraniczne Mieruniszek. Po trzecim rozbiorze Polski (1795) pod okupacją Prus znalazły się części południowego Mazowsza, Podlasia i Litwy, w tym m.in. Warszawa, Białystok, ale także pobliskie Filipów i Suwałki. Likwidacja granicy oddzielającej powiat olecki od najbliższych ośrodków gospodarczych na wschodzie i południu przyczyniła się do ożywienia lokalnego rzemiosła i handlu.

O ile wcześniej Mieruniszki miały charakter typowo rolniczy – znane były m.in. z uprawy chmielu – to w XIX wieku, w wyniku rozwoju handlu, rzemiosła i usług, przekształciły się w osadę o półmiejskim charakterze i zwartej zabudowie.

W 1807 roku, po utworzeniu Księstwa Warszawskiego i włączenia do niego części ziem zaboru pruskiego, Mieruniszki ponownie stały się miejscowością graniczną. Granica pomiędzy Mieruniszkami a Filipowem została utrzymana również po upadku Napoleona i utworzeniu podporządkowanego Rosji Królestwa Kongresowego. Z przerwami na okresy działań wojennych podczas I i II wojny światowej, granica ta istniała aż do 1945 roku.

W Mieruniszkach działał Filialamt, czyli filia urzędu stanu cywilnego, który w 1880 roku obejmował 3806 mieszkańców. W 1882 roku urodziło się 178 dzieci, zawarto 32 śluby, a zmarło 131 osób.

Nie zmieniała się natomiast przynależność Mieruniszek do starostwa Margrabowa. Począwszy od XVIII wieku, nazwa Margrabowa zaczęła być stopniowo wypierana przez używaną współcześnie nazwę Olecko, która oficjalnie pojawiła się w administracji pruskiej od 1818 roku – kiedy to utworzono powiat Olecko (Kreis Oletzko).

W 1841 roku, według wydanej w Norymberdze księgi adresowej (Grosses Adressbuch der Kaufleute, Fabrikanten und handelnden Gewerbsleute von Europa und den Hauptplätzen der fremden Welttheile. Nürnberg 1841), w liczących 950 mieszkańców Mieruniszkach działały trzy punkty handlowo-usługowe:
• Kudritzki, Ludwik (Kudrzycki) – materiały
• David, Levin Israel – krojownia
• Finkelstein, Meyer Jantel – materiały i krojownia

Pozostałe, podstawowe potrzeby mieszkańcy Mieruniszek realizowali zapewne na targach kramarzy, towarzyszących organizowanym tu corocznie czterem jarmarkom bydła i koni. Dodatkowo duża liczba polskich wozów, stale poruszających się na trasie z Kowali do Filipowa, przewożących węgiel, maszyny, materiały budowlane itp., świadczyła o żywym handlu przygranicznym, któremu Mierunsken zawdzięcza swój dobrobyt. Z relacji ustnych wiadomo, że również Filipów żył z handlu granicznego. Spora część wymiany towarowej odbywała się pieszo. W ten sposób przenoszono np. słoninę, by wrócić z papierosami.

W latach następnych dynamiczny rozwój pobudzały udogodnienia komunikacyjne: w 1860 roku powstał urząd pocztowo-telegraficzny.  W połowie XIX wieku oddano do użytku drogę z Mieruniszek w kierunku Kowali Oleckich., zaś w latach 1894-1896 wybudowano drogę Mieruniszki – Sedranki, obie łączyły się z drogą powiatową Olecko-Gołdap. W 1880 roku działającemu w Mieruniszkach pomocniczemu urzędowi celnemu I. klasy przyznano uprawnienia, dzięki którym Mieruniszki znalazły się „trasie tranzytowej” (celnej), co ułatwiło spedycję zboża. W 1888 roku Królewska Deputacja Wojskowa z Marggrabowej wydała zgodę na otwarcie kolejnych trzech sklepów, należących do kupców: Dawida Gruschki (Gruszki), Friedricha Webera oraz Eduarda Lörzera.

Dalsze, Imponujące tempo rozwoju handlu, rzemiosła i usług w Mieruniszkach w II połowie XIX w. ilustruje wydana w 1891 roku w Norymbergii Księga adresowa wszystkich krajów świata dla kupców, fabrykantów, przedsiębiorców, właścicieli majątków itp.[1]:

Kościół parafialny oraz siedziba okręgowego urzędu administracyjnego (Amtbezirk), podlegające Sądowi Okręgowemu w Margrabowej (Olecko).

Przejście graniczne (prusko-rosyjskie).

Stacja kolejowa: Kowahlen (Kowale Oleckie, stacja obecnie nieczynna).

Poczta i telegraf: dostępne.

Wykaz obejmuje Wielkie i Małe Mieruniszki.

Liczba mieszkańców: 1467.

Kolejnym impulsem gospodarczym było uruchomienie w 1911 roku linii kolei wąskotorowej Olecko–Mieruniszki–Garbas. Mieruniszki rozwijały się dynamicznie, aż do niemal całkowitego zniszczenia wsi przez Rosjan w 1914 roku, wkrótce po wybuchu I wojny światowej. W ślad za tym rozwojem stopniowo wzrastała liczba mieszkańców osady, wśród których, oprócz Polaków i Niemców, znajdowali się również Żydzi. Na początku XX wieku Mieruniszki liczyły 1 426 mieszkańców. Miejscowość wyróżniała się dużą liczbą masywnych, częściowo dwupiętrowych domów. Zbudowany z kamienia polnego kościół, ze swoją czworokątną, pokrytą gontem i zakończoną iglicą wieżą, nadawał osadzie niemal miejski charakter.

W okresie międzywojennym Mieruniszki ponownie musiały zostać poddane gruntownej odbudowie, podobnie jak po zniszczeniach dokonanych w poprzednich wiekach — przez zarazy, najazdy tatarskie czy podczas Bitwy pod Mieruniszkami-Filipowem.

Przed II wojną światową Mieruniszki posiadały, oprócz czterech stacji kolejki wąskotorowej, urząd pocztowy, murowaną szkołę czteroklasową (zatrudniającą czterech nauczycieli), komorę celną i graniczny posterunek straży granicznej (Grenzschutz), posterunek żandarmerii, aptekę, lekarza, młyn elektryczny, hotele Viktora Kudrzyckiego (dworcowy) i zajazdy Salewskiego, Schemionka, Kleschnitzkiego, remizę straży pożarnej (od 1909 roku), domy towarowe B. Dombrowskiego, C. Jelonnka, F. Friedmanna, kawiarnię, wiele zakładów rzemieślniczych, usługowych i handlowych. Działał tu także Dom Kultury (widoczny na pocztówce z okresu I Wojny Światowej), zaś naprzeciwko kościoła zorganizowano park udekorowany głazem pamiątkowym z wykutym okolicznościowym napisem[2].

W Mieruniszkach działały klub śpiewaczy, orkiestra dęta, kasa oszczędnościowo-pożyczkowa, urząd stanu cywilnego. W zachodniej części wsi funkcjonował folwark Oskara Kühna (Merunen Gut, od nazwiska ostatniego właściciela zwany Kunami), w którym po II wojnie światowej urządzone zostało Państwowe Gospodarstwo Rolne. Do dziś zachowały się tu przebudowany dwór, park i staw dwórki oraz zabudowania folwarczne.

Mimo to, po wybuchu II wojny światowej Mieruniszki nie odzyskały już swojej szczytowej populacji z początku XX wieku. W 1938 roku liczba mieszkańców wynosiła zaledwie 1189, czyli o 17% mniej niż przed I wojną światową.

Ostatni znany wykaz firm działających w Mieruniszkach z 1942 roku[4] odzwierciedla schyłkowy status społeczno-gospodarczy tej mazurskiej Atlantydy — tuż przed jej całkowitą zagładą po 1945 roku. We wsi pojawiły się agendy instytucji III Rzeszy, po roku 1939 najprawdopodobniej nie powołano już kolejnego pastora, a w jego miejsce funkcjonował duchowny lub osoba świecka niższego szczebla, odpowiadająca za życie duchowe mieszkańców Mieruniszek.

MERUNEN (MIERUNISZKI)

Nr 2, Piarrant, ev., (ev. = ewangelicki – prawdopodobnie osoba zajmująca się życiem duchownym mieszkańców Mieruniszek ustanowiona w miejsce pastora)
Nr 3, Raiffeisenkasse, kasa Spółdzielcza
Nr 6, Schröder, Helmut, pełnomocny komisarz okręgowy (Bezirksvollkommissar)
Nr 7  Becher, Johannes, handel wyrobami rzemieślniczymi (Manufakturwarenhandlung)
Nr 10  kierownictwo miejscowej grupy NSV (Narodowosocjalistyczna Opieka Społeczna)
Nr 11  Spółdzielnia Mleczarska Sp. z o.o. (Molkerei-Genossenschaft e.G.m.b.H.)
Nr 12  Gminny posterunek żandarmerii Mieruniszki – mistrz żandarmerii Bronzeit
Nr 12  Posterunek żandarmerii w Mieruniszkach, starszy wachmistrz żandarmerii Busch
Nr 14  Kleschnitzki, Franz, rolnik
Nr 15  Langecker, Albert, rolnik
Nr 17  Dworak, Max, rybołówstwo
Nr 19  Pildszus, Gustav, warsztat naprawczy i wynajem samochodów
Nr 20  Kudrzicki, Viktor, zarządca stacji kolejowej i sklep kolonialny
Nr 21  Berg, Fritz, sklep kolonialny, spożywczy i z materiałami
Nr 28  Sadowski, Ewald, dyrektor szkoły (Hauptlehrer)
Nr 29  Kleschnitzki, A., rolnik
Nr 32  Holz, Carl, młyn i schronisko młodzieżowe
Nr 38  Stanko, Franz, burmistrz
Nr 39  Laggies, Ernst, zakład trumien i meblarski

Urzędowe biuro obsługi mieszkańców (Handdienst, dosłownie: obsługa ręczna, czynne do poniedziałku do piątku w godz. 7.30–20, w sobotę w godz. 8–9, 12–13.
Kuhn, Oskar, rolnictwo, majątek Mieruniszki (po 1945 PGR w Mieruniszkach)

GMINA MIERUNISZKI

Garbas nr 5  Bolz, Antoni, kupiec
Garbas nr 16 Siedziba burmistrza
Garbas nr 18  Bosenzuk, Hans, rolnictwo, majątek Garbas
Garbas nr 24  Rudzlo (Radzio), Johann, właściciel gospody
Filipów nr 33  Pogodda, Karl, rolnik i wójt Filipowa
Filipów b/n Reichsarbeitsdienst (Służba Pracy Rzeszy) – oddziały robocze 5/510 oraz 6/615
Plewki nr 8  Urząd Gminy
Plewki nr 9  Pietrczyk, August
Jaworek nr 4  Paehike, Artur, młyn

W zachodniej części wsi powstał folwark Gut Mierunsken, wchodzący w skład dóbr Drozdowo i podlegający pod urząd stanu cywilnego w Białej. Był on wzmiankowany już w pierwszej połowie XIX wieku[5]. W roku 1815 właścicielem majątku w Mieruniszkach był rotmistrz Gottlieb von Dzingel, wywodzący się z polskiego szlacheckiego rodu Dzięgielów. Mimo braku bardziej precyzyjnych informacji można przypuszczać, że chodzi tu o majątek nazywany później Gut Mierunsken. Należał do niego także folwark o nazwie „Ludwigslust”.

W 1879 roku majątek chełmiński Mieruniszki (Mierunsken) został odnotowany z powierzchnią 205,52 ha, z czego 10 ha stanowił las. Właścicielem był wówczas adwokat i notariusz Werner z Marggrabowej, będący zarazem członkiem kuratorium szkoły rolniczej[6]. W 1884 roku ten sam majątek znajdował się w rękach Benno Anderscha[7] (w jednym ze spisów majątków był jeszcze wymieniany jako właściciel w 1909 roku, prawdopodobnie błędnie).

W 1885 roku majątek liczył 205,5 ha powierzchni całkowitej, na którą składały się: 134,5 ha ziemi ornej i ogrodów, 54,5 ha łąk, 5 ha pastwisk, 2 ha lasów i 2 ha nieużytków. Wiadomo, że majątek posiadał własny cmentarz, młyn (prawdopodobnie przebudowany później na magazyn zbożowy) oraz gorzelnię[8] [9].

Podręcznik własności ziemskiej z 1907 roku[10] wymienia już nowego właściciela: Hermanna Kuhna. Powierzchnia działki wynosiła wówczas 283 ha, w tym 2 ha lasu i 9 ha wody. Wymieniona była również mleczarnia, a w gospodarstwie prowadzono tuczenie bydła.

Od 1909 roku właścicielem majątku aż do końca II wojny światowej był Oskar Kuhn. To właśnie od nazwiska ostatniego właściciela wywodzi się obecna obiegowa nazwa „Kuny” [11]. W 1913 roku na majątek składało się już 290 ha (180 ha ziemi ornej, 52 ha łąk, 50 ha pastwisk, 3 ha lasów, 3 ha nieużytków oraz 2 ha zbiorników wodnych). W folwarku hodowano wówczas 127 sztuk bydła, 30 owiec, 40 świń i 30 koni[12].

Całość majątku stanowił okazały zespół dworsko-folwarczno-parkowy. Część reprezentacyjna obejmowała dwór, park z sadem i dwoma stawami oraz kamienną piwnicę. Dwór miał posiadać także własny cmentarz. W części folwarcznej znajdowały się m.in.: obora, chlewnia, stajnia, młyn, magazyn zbożowy oraz gorzelnia[13]. Obok dworu znajdował się dom zarządcy z dwoma mieszkaniami. Przed II wojną światową mieszkał tam m.in. Szwajcar Süß, który opiekował się krowami.

W domach dla fornali mieszkały po dwie rodziny. Niektóre, jak np. rodzina Krzywińskich, pracowały w majątku od trzech pokoleń. Mężczyźni byli furmanami, kobiety pracowały jako pomoc gospodarcza. Oprócz wynagrodzenia każda z rodzin mogła utrzymywać jedną krowę oraz hodować świnie i drób na własne potrzeby. Paszę (siano, słomę, buraki, zboże) zapewniał majątek. Rodziny otrzymywały też przydział drewna opałowego i torfu z należącego do majątku lasu i torfowiska, a także zboże do zmielenia na mąkę[14].

Na wysokości majątku, przy drodze w kierunku Kowali Oleckich, znajdował się przystanek kolejki wąskotorowej Mierunsken-Gut – pierwszy z czterech znajdujących się we wsi. Zapewniało to dobrą komunikację z Oleckiem i stanowiło optymalny punkt przeładunkowy dla bydła, zboża i ziemniaków[15].

Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego we wsi znajdować miał się jeszcze jeden majątek ziemski – Małe Mieruniszki (Klein Mierunsken). Taka właśnie nazwa dotycząca południowej części wsi pojawia się na mapie powiatu gołdapskiego z 1864 roku[16]. Na późniejszych mapach nazwa ta już nie występuje i brak jest bardziej szczegółowych informacji.

Przypisy do rozdziału 4 – Okres Prus Wschodnich:

[1] Adressbuch aller Länder der Erde der Kaufleute, Fabrikanten, Gewerbtreibenden, Gutsbesitzer etc, Nürnberg 1891
[2] Relacja ustna – Zygmunt Łazarowicz, lipiec 2024
[3] Relacja ustna – Stanisław Jagłowski, 30 sierpnia 2007
[4] Krech Klaus, Treuburg, ein Grenzkreis in Ostpreussen, Leer 1990
[5] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. VI, Warszawa: Wydawnictwo Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1885.
[6] Tutlies Achim, Güter und Großbauernhöfe im Kreis Treuburg/Oletzko Kreisgemeinschaft Treuburg e.V.. Hamburg
[7] Tutlies Achim, Güter und Großbauernhöfe im Kreis Treuburg/Oletzko Kreisgemeinschaft Treuburg e.V.. Hamburg
[8] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. VI. Warszawa: Wydawnictwo Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1885.
[9] Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Warszawa 2000.
[10] Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, Bd. I: Königreich Preußen, Abt. I: Ostpreußen. Nicolaische Verlags-Buchhandlung R. Stricker, Berlin 1907.
[11] Relacja ustna – Janina Bobowicz, styczeń 2025.
[12] Niekammers Landwirtschaftliches Güter-Adressbuch. Bd. I: Provinz Ostpreußen, 2. Aufl., Berlin: Paul Parey Verlag, 1913.
[13] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. VI. Warszawa: Wydawnictwo Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1885.
[14] Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Warszawa 2000.
[15] Erinnerungen an Mierunsken / Merunen. Kr. Treuburg / Ostpreussen. 450 Jahre. 1537-1987.
[16] Atlas der Prov. Preussen. Karta 29. Kreis Goldap. Verlag von C. Flemming, Glogau 1864.