Nie jest też znany powód utworzenia podczas Powstania Styczniowego Okręgu Filipowsko-Wiżajniańskiego. Jednak bliskość granicy pozwala domniemywać jakiś udział Mieruniszek w zaopatrywaniu, aprowizacji i udzielaniu schronienia polskim powstańcom. Mogły też one spełniać jakąś rolę w działaniach powstańczej Agentury Prus Wschodnich, której zadaniem było organizowanie przerzutów broni, aprowizacji i pobytu na terenie Prus powstańców uchodzących przed carską ochraną i represjami.[3]

W związku z utworzeniem bazy powstańczej w Augustowskiem dyktator Powstania Styczniowego Romuald Traugutt zwrócił szczególną uwagę na zaopatrzenie w broń tego województwa. Zadanie to mógł spełniać jedynie Królewiec. „W województwie augustowskim teraz jest bardzo mało broni… jednakże po trochu… broń z Królewca się sprowadza” — pisał Wydział Wojny Rządu Narodowego do gen. Duchyńskiego. Rola Prus Wschodnich jako jedynego zaplecza Augustowskiego została ujęta też przez Traugutta w instrukcji dla Przybylskiego z 7 grudnia 1863 r., nakazującej szczególnie wnikliwy dobór agentów i dostawców z Prus Wschodnich dla Augustowskiego i Litwy, które „tylko z Prus zaopatrywać się mogą”.

Transporty broni były kierowane zarówno tradycyjnymi szlakami przez Tylżę na Litwę i do Płockiego przez Nidzicę i Rozogi, z utrzymaniem dróg przez Warmię, jak i nowym szlakiem, wykorzystywanym także dla zaopatrzenia Augustowskiego. W tym celu Agentura rozszerzyła zasięg dróg transportu broni na wschodnią część Mazur — od Węgorzewa po Białą Piską. Z Królewca broń przesyłano do Olecka i Gołdapi (a więc miast położonych w niewielkiej odległości od Mieruniszek), prawdopodobnie zaopatrujących oddziały w Sejneńskiem (Gleba i Ostrogi) lub też na Ełk, a stamtąd do Białej Piskiej czy też bezpośrednio w okolice Pisza. Te ostatnie szlaki zaopatrywały kurpiowski oddział Brandta.

Cały ciężar organizacji przerzutu broni w Augustowskie i jej zakupu w pogranicznych miasteczkach Prus spoczął na miejscowych agentach. 28-letni Albert Mahler z Węgorzewa, sprawujący funkcję agenta pogranicznego, był zastępcą Drzewieckiego. Podlegali mu agenci z pogranicza, zwłaszcza w rejonie między Piszem a Szczytnem. Mahler koordynował prace organizacji również we wschodniej części Prus między Węgorzewem, które spełniało rolę punktu tranzytowego, a pozostałymi filiami organizacji. Wiadomo również, że jesienią 1863 r. w Gołdapi i okolicach Pisza przebywał agent Otto Hoffman, w Olecku zaś — Dagel, a w powiecie szczycieńskim — Schrubka. Wśród pośredników i dostawców broni, obok kupców królewieckich (Aronsohn, Sp. Lewin et Sohn), znajdowali się również kupcy mazurscy, np. Büchert ze Szczytna. Duża ilość transportów w okresie od września do stycznia 1864 r. kierowana była do Rozóg pod adresem Wyszomirskiego, J. Pilskiego, Grossa i Fakowskiego.

Szacuje się, że broń sprowadzana przez Agenturę Prus Wschodnich stanowiła ok. 10% ogólnej sumy broni przemyconej w tym czasie do Polski.

Mazurzy przychodzili z pomocą powstańcom jeszcze i w inny sposób, mianowicie ułatwiali im ucieczki z pruskich więzień. W kwietniu 1864 r. w Rozogach, na kilka godzin przed przekazaniem ich Rosjanom, uciekli Ksawery Górczewski, Juliusz Bisko, Fabian Jańczyk, Paweł Jagiellak i Leon Frejdowski. Niejaki Jan Nowak, powstaniec, ukrywający się w Rozogach, został aresztowany 28 października 1865 r. i odwieziony do Szczytna. Kolejny przypadek wydarzył się w bezpośredniej bliskości Mieruniszek – „Niedawno policja pruska przyaresztowała w Olecku trzech naszych wychodźców, których już miano wydać Moskwie. Jeden z nich ratował się ucieczką, a względem dwóch pozostałych mieszkańcy Olecka podali do ministra spraw wewnętrznych petycję, opatrzoną licznymi podpisami. Minister rozkazał zarządzić śledztwo, zastrzegając sobie decyzję w tej sprawie, gdyby istotnie okazał się powód wydania naszych braci Moskalom. Bóg zapłać mieszkańcom Olecka za wystąpienie w obronie niewinnych ziomków naszych.” Również w dalekiej Tylży miejscowe społeczeństwo przyjmowało wyroki skazujące Polaków „z żywym współczuciem”[4] [5].

Ważną rolę w krzewieniu patriotyzmu podczas Powstania Styczniowego odegrał wikariusz parafii filipowskiej, ks. Jan Krzywicki, który za udział w manifestacjach i procesjach patriotycznych oraz pomoc i poparcie dla oddziałów powstańczych został aresztowany w grudniu 1863 roku przez władze carskie i zesłany na 10 lat w głąb Rosji.

31 maja 1870 roku władze carskie, pod pretekstem reformy administracyjnej, w odwecie za udział ludności w Powstaniu Styczniowym, odebrały prawa miejskie wielu miejscowościom zaboru rosyjskiego. Wśród miast zdegradowanych do statusu wsi, obok Filipowa, znalazły się m.in. Tarnogród, Bolimów, Czersk, Karczew, Nadarzyn, Mogielnica, Piaseczno i Radziejów.

Swoją rolę mogło odegrać przejście graniczne Mieruniszki–Filipów także trzy dekady wcześniej – podczas Powstania Listopadowego, gdy w związku z epidemią cholery przywleczoną do Polski przez Armię Carską, Prusy otoczyły Królestwo Polskie kordonem sanitarnym. Wtedy to, analogicznie jak w 1863 roku, przejście w Mieruniszkach wskazywano w prasie warszawskiej jako warunkowo otwarte[6].

Można mieć nadzieję, że te ciekawe poszlaki pozwolą w przyszłości na odkrycie kolejnych dokumentów ukazujących historię terenu dzisiejszej gminy Filipów (obejmującej Mieruniszki) w dobie powstań narodowych oraz roli, jaką w tych trudnych czasach odgrywało przejście graniczne Mieruniszki–Filipów.

Przypisy do rozdziału 5 – Powstanie Styczniowe:

[1] Dziennik Powszechny, nr 287, Warszawa, 16 grudnia 1863.
[2] Gazeta Warszawska, nr 289, 18 grudnia 1863. Warszawa 1863.
[3] Groniewska Barbara, Rola Prus Wschodnich w powstaniu styczniowym, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 1, Olsztyn 1960.
[4] Jasiński Janusz, Prusy Wschodnie a powstanie styczniowe (ze szczególnym uwzględnieniem województwa płockiego), Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3, Olsztyn 1984.
[5] Dziennik Powszechny Krajowy nr 136, 18 maja 1831. Warszawa 1831
[6] Chankowski Stanisław. Powstanie Styczniowe w Augustowskiem. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1972.