28 czerwca 1914 roku miał miejsce zamach w Sarajewie, w wyniku którego zginął arcyksiążę Franciszek Ferdynand, następca tronu Austro-Węgier. Dokładnie miesiąc później, 28 lipca 1914 roku, Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. W ciągu miesiąca praktycznie wszystkie europejskie mocarstwa znalazły się w stanie wojny. 1 sierpnia Cesarstwo Niemieckie wypowiedziało wojnę Carskiej Rosji – w reakcji na przeprowadzaną przez nią mobilizację. Kilka dni później Wielka Wojna dosięgła Mieruniszki.

Przypomina o tym kamienny krzyż na cmentarzu w Mieruniszkach z wyrytym napisem:

Czy był to mieszkaniec Mieruniszek (nazwisko Derlath występowało wśród mieszkańców wsi), czy też żołnierz armii niemieckiej – już się nie dowiemy. Z pewnością jednak jest to jedna z pierwszych ofiar „Wielkiej Wojny” i najprawdopodobniej ma związek z walkami w okolicach przejścia granicznego w dniu 9 sierpnia 1914 roku.

Kilka dni później, 14 sierpnia 1914 roku, wypełniając sojusznicze zobowiązania wobec Francji, wojska rosyjskie wkroczyły do Prus Wschodnich. Pierwszą ich ofiarą padły graniczne Mieruniszki, które zostały spalone przez żołnierzy rosyjskich 5. Brygady Strzelców z Suwałk (w źródłach pojawia się również data 11 sierpnia 1914 roku).

Stopień zniszczenia i realia sierpnia 1914 roku oddaje propagandowy artykuł Edwarda Foxa[3], jednego z obserwatorów na froncie wschodnim:

Relacja amerykańskiego korespondenta oddaje skalę zniszczenia Mieruniszek, co potwierdza seria niemieckich pocztówek wojennych. Rosjanie, wchodząc na teren Prus Wschodnich, stosowali taktykę spalonej ziemi – typową dla ludów koczowniczych Mongolii, którą przejęli wraz z genetycznym i kulturowym dziedzictwem po trwającej blisko ćwierć tysiąc lat podległości Złotej Ordzie. Taktyka ta, właściwa działaniom armii rosyjskiej po dzień dzisiejszy, odcisnęła swoje piętno również na Mieruniszkach, które już od pierwszych dni pierwszej wojny światowej doświadczały rosyjskiego terroru i zniszczenia.

Oczywiście, wyideologizowany obraz nakreślony przez Edwarda Foxa w New Yorker Herald – w części dotyczącej Niemców – jest daleki od prawdy. Po wkroczeniu do Filipowa Niemcy, na równi z Rosjanami, terroryzowali i rabowali ludność cywilną, o czym świadczą spisane w XIX-wiecznej gwarze filipowskiej wspomnienia Teodozji Cecylii Jagłowskiej – mieszkanki Filipowa, nauczycielki i regionalistki[4].

Autorka opisuje w nich losy Filipowa w obliczu przesuwającego się frontu oraz przechodzenia miejscowości z rąk rosyjskich w niemieckie i odwrotnie, ukazując represje i szykany żołnierzy obu stron konfliktu.

Teodozja Jagłowska opisuje nie tylko pobicia, rozboje, kradzieże i podpalenia dokonywane przez żołdactwo po obu stronach frontu, ale też wysadzenie przez Niemców kościoła w Filipowie, który wówczas na zawsze utracił widoczną na kilku pocztówkach wieżę kościelną.

Niezwykle ważnym dla dokumentacji dziedzictwa Mieruniszek i Filipowa było przybycie ambulansu poczty polowej do tych miejscowości (prawdopodobnie w połowie października 1914 roku). Wydarzenie to stało się bezcenną okazją do wykonania serii zdjęć zarówno samego kościoła w Mieruniszkach, jak i sąsiedniego Filipowa. Uwidoczniona na nich została historyczna zabudowa praktycznie wszystkich pierzei rynku (obecnego Placu Stefana Batorego). Na kilku zdjęciach widać wieżę kościoła rzymskokatolickiego pw. Wniebowzięcia NMP w Filipowie, która niedługo później została zaminowana i wysadzona przez Niemców.

Pod koniec sierpnia 1914 roku, pod Tannenbergiem[5], Niemcy rozbili 2. Armię Rosyjską, uznając to zwycięstwo za odwet za porażkę pod Grunwaldem. We wrześniu 1914 roku Rosjanie zostali wyparci na Suwalszczyznę, jednak po wprowadzeniu rosyjskich odwodów na linię frontu walki wybuchły na nowo. Niebawem wojska rosyjskie ponownie zajęły Augustów, weszły na Suwalszczyznę, zbliżając się do Olecka. W październiku 1914 roku Niemcy wycofali się na teren Prus Wschodnich, a front zatrzymał się w pasie granicznym.

Reasumując, 11 sierpnia 1914 roku Mieruniszki, jako jedne z pierwszych, stały się ofiarą zmagań armii carskiej i niemieckiej podczas I wojny światowej. Ostatecznie Rosjanie zostali wyparci z Mieruniszek 11 lutego 1915 roku, a z granic powiatu oleckiego – do 14 lutego 1915 roku. Dnia 21 lutego 1915 roku całkowicie złamany został opór wojsk rosyjskich w Prusach Wschodnich. Według danych niemieckich do niewoli wzięto 100 tysięcy jeńców, a w walce poległo 165 tysięcy Rosjan.

Poległych na frontach I wojny światowej mieszkańców parafii Mieruniszki upamiętnia zachowany do czasów współczesnych obelisk wojenny, tzw. Kriegerdenkmal. Umieszczona na nim niegdyś tablica zawierała spis poległych, wśród których przeważały nazwiska o polskiej etymologii. Łącznie, podczas pierwszej wojny światowej, zginąć miało 108 mieszkańców parafii Mieruniszki i Dombrowskie.

Oprócz serii wojennych pocztówek, ukazujących skalę zniszczeń Mieruniszek, pamiątką walk toczonych podczas I wojny światowej jest kwatera wojenna na cmentarzu ewangelickim w Filipowie, na której pochowano 57 żołnierzy niemieckich i 2 żołnierzy rosyjskich. Więcej informacji w rozdziale Nekropolie Mieruniszek (link).

Przypisy do rozdziału 9: I wojna światowa

[1] Deutsches Reich 1:100 000, Ostgruppe Ia, Margrabowa 107. Nowe wydanie 1888. Kartograficzny Wydział Królewsko-Pruskiego Urzędu Pomiarowego 1915.
[2] Sobuniewski Tadeusz. Salwy nad Filipowem (1914-1918), https://ojczyzna-suwalszczyzna.pl/salwy-nad-filipowem-1914-1918/ (dostęp 10 maja 2025)
[3] Fox, Edward L., Soldiers. Not Criminals., New Yorker Herald. 11 maja 1915
[4] Falińska Barbara (red.), Gwary Mazowsza, Podlasia, Suwalszczyzny, T.1 Filipów, pow. Suwałki. Białystok 2004
[5] Obecnie Stębark, wieś w gminie Grunwald.