3

W czasie Potopu Szwedzkiego w okolicy Mieruniszek rozegrała się bitwa pomiędzy wojskami polskimi a siłami szwedzko-brandenburskimi, znana jako Bitwa pod Mieruniszkami-Filipowem (także: Bitwa pod Filipowem), uwieczniona na rycinie Erika Dahlbergha – szwedzkiego dyplomaty, oficera, historyka, kartografa, artylerzysty, inżyniera wojskowego, a w tym przypadku przede wszystkim rysownika, przebywającego w Polsce podczas II wojny północnej (Potopu Szwedzkiego)[1].

22 października 1656 r., stacjonująca w Filipowie 8,5-tysięczna dywizja hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego stoczyła bitwę ze zbliżonym liczebnie korpusem, dowodzonym przez generała Gustava Ottona Stenbocka. W Mieruniszkach doszło do niespodziewanego ataku na tylną straż wojsk polskich. W bitwie tej od początku inicjatywę i przewagę taktyczną mieli Szwedzi i Brandenburczycy. W obliczu ryzyka oskrzydlenia wojsk Rzeczypospolitej przez Szwedów, hetman Gosiewski postanowił oderwać swe główne siły od wroga i wycofać się na północ. Mimo porażki, straty były niewielkie, gdyż hetmanowi Gosiewskiemu udało się w porę wycofać z walki[2]. Utracono część taborów, jednak największą stratą było odbicie przez Szwedów cennego jeńca – księcia Bogusława Radziwiłła, jednego z najbardziej znanych zdrajców Rzeczypospolitej, uwiecznionego w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza. Leżący po polskiej stronie granicy Filipów zapłacił najwyższą cenę – w wyniku walk został zdobyty i spalony, a jego mieszkańcy wymordowani[3] (Schmidt K. Ed. Mitteilungen der Literarischen Gesellschaft Masovia).

Czasy Potopu Szwedzkiego były dramatyczne i krwawe nie tylko w Rzeczypospolitej, ale także w pasie Prus Elektorskich, od Ełku aż po Gołdap. Gdy Rzeczpospolita, tocząca wojnę z Moskwą (tzw. Potop Moskiewski) i związana powstaniem kozackim Chmielnickiego, została najechana przez Szwecję Karola X Gustawa, elektor brandenburski i książę pruski Fryderyk Wilhelm I, miast przyjść z pomocą Rzeczypospolitej, której był lennikiem, związał się ze Szwecją.

Potajemnie paktując przeciw królowi Janowi Kazimierzowi, wspierał podpisany przez Karola X Gustawa i Jerzego II Rakoczego Traktat w Radnot, którego celem był rozbiór Rzeczypospolitej.
17 stycznia 1656 roku, jako książę Prus, uznał się za wasala Karola Gustawa, a w lipcu tego roku, 25 czerwca 1656 w Malborku, Fryderyk Wilhelm zawarł przymierze ze Szwecją, na mocy którego podczas bitwy warszawskiej udzielił Karolowi Gustawowi posiłków w liczbie 8500 żołnierzy (to niemal tyle samo, co wystawiły wojska szwedzkie – 9500 ludzi).

Jesienią 1656 roku Rzeczpospolita, w reakcji na prusko-szwedzkie przymierze i zdradę pruskiego lennika, siłami sprzymierzonych z Polską Tatarów, postanowiła przeprowadzić ekspedycję karną na teren Prus Książęcych. Pierwotnie planowano wysłać zagony tatarskie na tereny zajęte przez Szwedów (Inflanty lub Pomorze Szwedzkie), jednak po udziale wojsk brandenburskich w bitwie pod Warszawą zdecydowanie przeważył kierunek na Prusy Książęce[4] (S.Augusiewicz Najazdy tatarskie na Prusy Książęce).

Według opisu Marcina Gerssa z 1879 roku, Tatarzy zniszczyli 13 miasteczek, 249 wsi i dworów oraz 37 kościołów. Zabili około 11 tysięcy ludzi, a 3400 wzięli w jasyr. Wówczas spalone zostały Mieruniszki wraz z pierwszym drewnianym kościołem z 1541 roku.

Więcej w rozdziale „Pod królewskim patronatem” – dzieje pierwszego kościoła w Mieruniszkach.

Jednocześnie, w wyniku zarazy, zmarło 80 tysięcy ludzi, a cały region został złupiony i wyludniony. Tragedię tamtych lat uwiecznił Henryk Sienkiewicz w Potopie, który na czele tatarskiej ekspedycji karnej przeciw Prusom umieścił Andrzeja Kmicica.

W wyniku osłabienia Rzeczypospolitej, toczącej jednocześnie wojny z Kozakami (powstanie kozackie Chmielnickiego), Szwedami (Potop Szwedzki), Moskwą (Potop Moskiewski), zmagającej się najazd Jerzego II Rakoczego, a także targanej wewnętrznymi waśniami (rokosz Lubomirskiego), w 1657 roku — dla uspokojenia sytuacji zewnętrznej — podpisano z Prusami traktaty welawsko-bydgoskie. Na ich mocy zniesione zostało polskie zwierzchnictwo lenne nad Prusami, które uzyskały pełną niezależność od Korony.