Rodowód Mieruniszek wywodzi się z Jaćwieży – historycznej krainy położonej na terenie dzisiejszej Suwalszczyzny, Mazur Garbatych oraz południowej i południowo-zachodniej części Litwy za Niemnem.

Najstarsza znana wzmianka źródłowa o tej krainie pochodzi z dzieła aleksandryjskiego geografa Klaudiusza Ptolemeusza Geographikḕ hyphḗgēsis (gr. Γεωγραφικὴ Ὑφήγησις, pol. Nauka geograficzna), który na obszarze odpowiadającym dzisiejszym ziemiom Polski, obok nazwy Kalisia – Kalisz (gr. Καλισία, łac. Calisia), odnotował także ludy Galindoi (gr. Γαλίνδοι) oraz Sudinoi (gr. Σουδῖνοι) – a więc najprawdopodobniej Galindów i Sudawów.

Według Kazimierasa Būgi (1879–1924), litewskiego językoznawcy i filologa, znanego z badań nad etymologią nazw miejscowych oraz językiem litewskim, nazwa Meruniska oznaczała „gród Meruna”[1]. Przypuszczalnie więc nazwa włości pochodzi od jaćwieskiego grodziska, a lokalizacja współczesnych Mieruniszek pokrywa się z dawnym średniowiecznym ośrodkiem grodowym Jaćwingów.

Plemię to, należące do grupy plemion bałtyjskich, było nazywane Jaćwingami (rus, notowane od X w.), Polekszanami (pol.), Pollexiani (łac.) oraz Dajnowami i Dainavos (lit.). Krzyżacy nazywali Jaćwingów Sudowami, wywodząc tę nazwę z zaczerpniętego ze źródeł antycznych greckiego słowa Suodinoi określającego pradawny lud, zamieszkujący te ziemie nie dłużej jak do wędrówek ludów. Oba ludy – Sudowowie i Jaćwingowie – najprawdopodobniej nie mieli ze sobą nic wspólnego, a ich obecność na tych ziemiach rozdziela kilka wieków.

Z uwagi na brak piśmiennictwa jaćwieskiego, trudno dziś ustalić, jaka była rodzima nazwa tego ludu. Jaćwingowie byli ponoć najwaleczniejszym plemieniem pruskim[2]. Podstawowymi zajęciami i źródłem utrzymania Jaćwingów była, oprócz fachu wojennego, hodowla zwierząt (np. koni), rolnictwo, rybołówstwo i bartnictwo. Grody obronne były usytuowane na wysokich wzgórzach, otoczone palisadą, zaś u podnóża często bronione zbiornikami i ciekami wodnymi lub bagnami.

Według relacji krzyżackiego kronikarza Piotra z Dusburga, zawartej w „Chronicon terrae Prussiae” (Kronika Ziemi Pruskiej), ziemie Jaćwingów dzieliły się na terytoria Kimenau, Kirsau, Pokimen, Krasine, Selien i właśnie Meruniske. Prawdopodobnie w okresie  X-XI w. na zachód od dzisiejszej wsi na wzgórzu 268 m zwanym „Kosmata Góra”, „Zameczna Góra”[3] lub „Piaskowa Góra[4], powstało grodzisko, notowane już w 1190 roku.

W literaturze występuje także nazewnictwo Schwedenschanze, Szwedzki Szaniec, Kosmata Gora, Sand Berg, Sandberg. Inne z hipotez wskazują na lokalizację grodziska bliżej jez. Mieruńskiego, np. w miejscu współczesnej lokalizacji ruin kościoła w Mieruniszkach. Przypuszczalnie aż do najazdu Krzyżaków grodzisko doskonale pełniło swoją rolę obserwacyjną i obronną, a okoliczna ludność mogła w nim znaleźć schronienie w razie zagrożenia.

Prowadzone przez Zakon Krzyżacki od 1277 roku wyprawy wojenne przeciw Jaćwingom przypieczętowała klęska Jaćwingów w 1283 roku, kiedy – po przegranej bitwie – poddał się Skumand (Skomand), ostatni wódz Jaćwingów.

Doprowadziło to ostatecznie do opanowania Jaćwieży oraz zagłady lub wyparcia rdzennej ludności. Niedobitki Jaćwingów zostały przesiedlone na Półwysep Sambijski (tzw. kąt sudowski)  i w okolice Pasłęka, gdzie wsie jaćwieskie przetrwały do schyłku XVI wieku. Pozostali Jaćwingowie opuścili swoje włości i ostatecznie zostali wchłonięci przez Polaków lub Litwinów w XIII i XIV wieku. W latach 1283–1422 na terenie Jaćwieży zapanowała tzw. pustka plemienna. Jaćwież wyludniła się niemal całkowicie, a dawne osady i grodziska zarosła puszcza. Pustkowie to (niem. Wildenis), stało się miejscem polowań i wzajemnych wpływów Litwinów, Polaków i Krzyżaków. Ostatecznie Jaćwież podzielono pokojowym traktatem melneńskim z 1422 roku pomiędzy Królestwo Polskie, Zakon Krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie, co dało początek ponownemu zasiedleniu Jaćwieży.

Nazwa miejscowości i okręgu Meruniske pojawia się w dokumentach krzyżackich już w 1277 roku w związku ze zdobyciem i zniszczeniem włości Mieruniszki przez Krzyżaków podczas II Powstania Pruskiego. Krzyżacki kronikarz Piotr z Dusburga tak opisał to w 197. rozdziale „Kroniki Ziemi Pruskiej” zatytułowanym „O zniszczeniu okręgu Sudowów Meruniska”:

W 1576 roku pruski kartograf Casper Hennenberger (1529–1600), opierając się na Kronice Ziemi Pruskiej Piotra z Dusburga, opublikował wielką mapę Prus, na której ulokował Sudowię na terenach położonych pomiędzy Wielkimi Jeziorami Mazurskimi na zachodzie, dolinami rzek Gołdapy, Rominty i Pisy (dopływu Pregoły) na północy, brzegiem Rospudy na wschodzie oraz dorzeczem Pisy (dopływu Narwi) i Biebrzy na południu. Mapa ta była kilkukrotnie wznawiana, a jej zaletą, podobnie jak dołączonych do niej objaśnień, są informacje na temat współczesnych kartografowi miejscowości o nazwach zbliżonych do toponimów i imion własnych wzmiankowanych w Kronice Ziemi Pruskiej Dusburga. Na wszystkich tych mapach widnieje nazwa Mieruniszki, rozciągnięta wzdłuż wschodniej granicy Prus.

Za następcę Hennenbergera w działaniach kartograficzno-inwentaryzacyjnych na terenie Prus można uznać Józefa Naronowicza-Narońskiego, wszechstronnie wykształconego, nadwornego geometrę i geografa księcia Bogusława Radziwiłła. Od 1659 roku Naronowicz-Naroński pełnił funkcję gubernatora w Prusach Książęcych. Powierzono mu zadanie skartowania obszaru Prus, przede wszystkim pod kątem warunków terenowych w aspekcie obronnym. Przy tej okazji zainwentaryzował on szereg pradziejowych obiektów obronnych: grodzisk, a nawet kopców strażniczych. Olbrzymią zaletą prac Naronowicza jest fakt, że opierały się one na prowadzonej osobiście prospekcji terenowej, czego dowodem jest precyzyjne wskazanie lokalizacji pierwszego kościoła drewnianego, pokrywającej się z położeniem późniejszego kościoła murowanego. Mapa ta jest również interesująca ze względu na użycie nazwy Garbasch w odniesieniu do jeziora Mieruńskiego Wielkiego, co pokrywa się z nazwą jeziora podaną w akcie lokacyjnym Mieruniszek z 1537 roku, gdzie mowa o ich ulokowaniu w „puszczy nad Garbasznicą”.

Jednym z pierwszych, którzy dostarczyli opisu grodzisk na terenie Jaćwieży, był porucznik Johann Guise, który w latach 1826–1828 przeprowadził badania terenowe, m.in. w Mieruniszkach, opisując grodzisko jaćwieskie na Kosmatej Górze.

Blisko sto lat później, w 1930 roku, nauczyciel o nazwisku Sterkau zaobserwował w osuwisku warstwy spalenizny. Wskutek tego doniesienia Carl Engel, archeolog z Uniwersytetu Królewieckiego, przeprowadził wizytację grodziska. Pomiary i badania stanowiska potwierdziły przed- i wczesnośredniowieczne zasiedlenie Kosmatej Góry. Na niszczonym przez wybieranie piasku grodzisku, w odsłoniętym profilu, odnotował nieckowatą jamę wypełnioną czarną ziemią i kamieniami. Do wyników badań dołączył rysunek odkrytej jamy oraz plan sytuacyjny grodziska na Kosmatej Górze (opisanej także jako Sandberg – Góra Piaskowa). Opis grodziska przedstawił w publikacji naukowej.[5] [6]

Według pisma „Alt-Preussen” z 1937 r., w 1936 r. w pobliżu wsi Mieruniszki odkryto ceramikę późno pogańską.

Przypisy do rozdziału 1: Czasy zamierzchłe

[1] https://egoturystyka.pl/strona-3449-mieruniszki_grodzisko.html
[2] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa 1880-1902
[3] http://grodziska.strefa.pl/
[4] http://grodziska.strefa.pl/c511.html
[5] Engel M. Jaćwieskie ośrodki grodowe w IX–XIII wieku. Geneza, rozwój i upadek. Warszawa 2020.
[6] Karta ewidencyjna grodziska w rejestrze zabytków.